Dit is een artikel uit het NRC-archief De artikelen in het archief zijn met behulp van geautomatiseerde technieken voorzien van metadata die de inhoud beschrijven. De resultaten van deze technieken zijn niet altijd correct, we werken aan verbetering. Meer informatie.
Bekijk hele krant

NRC Handelsblad

Waarom zijn de rugtitels van Franse boeken gedraaid?

Durf te vragen Wekelijks zoekt de redactie wetenschap het antwoord op een veelgestelde vraag. Wat is de meest algemene leesrichting op boekenruggen?

De Academische idyllen van Jacob van Lennep, uit 1826, heeft al een rechtsgedraaide rugtekst! Precies zoals nu alle Nederlandse boeken hebben. Op ons verzoek is Marita Mathijsen, vermaard kenner van de negentiende eeuw, voor haar boekenkast gaan staan, ter observatie van de draaiing der ruggen. De idyllen is wel een zeer vroeg voorbeeld. Alle andere boeken hebben dan nog horizontale rugteksten, zoals nu nog dikke woordenboeken en encyclopedieën. Pas vanaf de jaren 1850 komt de gedraaide rug vaker voor. Mathijsen somt op: uit 1858 Van Lenneps Herinneringen uit den worstelstrijd met Spanje, uit 1859 Bybelsche vrouwen. Allemaal op de moderne manier.

Toen is het dus waarschijnlijk begonnen, de Nederlandse draai van de boekenrug, en, zo lijkt het, van af het begin altijd dezelfde kant op. Mathijsen zag géén Nederlandse boeken uit de negentiende eeuw die linksom draaien, op de Franse manier.

Snelwegpijlen

Dat de Nederlandse draai rechtsom eigenlijk bijzonder is, valt niet meer op in de gemiddelde boekenkast. Maar Frans, Italiaans, Russisch, Pools, Spaans, Hebreeuws, Arabisch, Farsi... in al die talen staan de rugtitels andersom – vanuit Nederlands standpunt. Om die titels te lezen op de plank buig je je hoofd naar links. Alleen Engelse, Scandinavische, Turkse, Indonesische en sóms Duitse en Spaanse boeken hebben een rechtsgedraaide rug.

Waarom? „Het is een gewoonte”, zegt hoogleraar boekwetenschap Lisa Kuitert. „Je hebt ook verschillen in de pijlen op borden boven de weg. In Nederland wijzen die omhoog, in België naar beneden.” Over de draairichting van de rugtekst bestaat bar weinig onderzoek, bekent Kuitert. „Maar zoals in Boek over het maken van boeken van Huib van Krimpen wordt uiteengezet zit er wel een gedachte achter. De Franse manier, waarbij je hoofd naar links moet draaien, is logischer als de boeken in de kast staan. Dan kan je de plank van links naar rechts lezen, net als een tekst. Op de Nederlandse manier zou je eigenlijk aan de rechterkant moeten beginnen, tegen de normale leesrichting in. Het voordeel van die stijl is weer wel dat de rugtekst leesbaar is als je een Nederlands boek op tafel legt. Bij een Frans boek staat de rugtekst dan op zijn kop.”

(Opvallend detail is dat boeken in het Hebreeuws, Arabisch en Farsi zich op de plank ‘Frans’ gedragen: om de titels te lezen draai je je hoofd naar links. Maar omdat deze talen van rechts naar links lezen is dat dus juist tégen de leesrichting in. En ziet: als je een Arabisch boek op tafel legt kun je de titel gewoon lezen. Net als het Nederlands zijn ook het boekstapeltalen. Daaraan heeft waarschijnlijk ook het Turkse boek zijn ‘rechtse draai’ te danken. Turks werd tot 1928 met Arabische letters geschreven en bij de overgang naar Latijns schrift werd álles omgedraaid. Het Turks blééf een stapeltaal.)

Zelf inbinden

Nog voordat we Marita Mathijsen vroegen in haar boekencollectie te kijken, wist Kuitert al wanneer in Nederland die draai ongeveer gemaakt moet zijn: „Ik schat midden negentiende eeuw”. Want pas toen gingen uitgevers boeken leveren met eigen kaft, legt Kuitert uit. Daarvoor kreeg je als je een boek kocht alleen het binnenwerk mee, met hooguit een kartonnen omslagje om het bij elkaar te houden. Dat liet je dan zelf inbinden, naar eigen smaak. „En de titel werd zoveel mogelijk horizontaal op de rug gezet, ook later nog, soms met extreme afkortingen.”

Maar waarom vooral in Nederland, Engeland en Scandinavië anders gedraaid werd dan elders? Zit er een netwerk van uitgeverijen achter? Terwijl Nederland toch veel meer op Frankrijk was gericht dan op Engeland. „Dat zou nog weleens een goed onderwerp voor een masterscriptie kunnen zijn”, zegt Kuitert peinzend. Speelt de gemeenschappelijke protestantse achtergrond een rol? Zijn het oude resten van een Noordzeebeschaving? Of werden hier toen vaker boeken gestapeld dan elders?

En dan is er nog het raadsel Spanje en Duitsland: dáár worden boeken op beide wijzen gedraaid. Voor een Duitse of Spaanse boekenplank schudt je hoofd heen en weer. Hoe komt dat nou weer? De boekenwetenschap weet het niet.